Nederland is beroemd om zijn stevige dijken. Het belang van solide dijken bleek bijvoorbeeld in februari 1995, toen door de hoge waterstand in de rivieren een gedeelte van de bevolking geëvacueerd moest worden. Achteraf was die evacuatie niet nodig; de dijken konden het water gelukkig tegenhouden. Maar op een aantal plaatsen was het een onzekere situatie. Bij de aanleg, de reparatie en het onderhoud van dijken zijn steenzetters en dijkwerkers betrokken. Er zijn ruim 45 steenzetters in Nederland; het aantal dijkwerkers is hiervan ongeveer twee keer zoveel.

Werkzaamheden

Het werk van steenzetters bestaat voornamelijk uit het met de hand plaatsen van natuursteen of betonelementen op de taluds van dijken en andere oevers.

Voorbeelden hiervan zijn:
  • Basaltzuilen
  • Graniet
  • Vilvoordse steen
  • Doornikse steen
  • Maassteen
  • Lessinesse steen
  • Noorse en Drentse steen
  • Basalton® betonzuilen
  • Hydroblocks®
  • Pit-polygoonzuilen
  • Betonblokken systeem Leendertse
  • Haringmanblokken
  • Diabool betonblokken
  • Zeskant betonblokken
  • Kribben langs rivieren
Dit betreft aanleg, onderhoud en reparatie. Meestal werkt men in ploegen van twee tot vijf personen. Afhankelijk van de werkzaamheden (aanleg of herstelwerk, steilheid talud, soort onderlaag, maat steensortering, enzovoort) kan per dag zo’n 15 tot 20 m² basalt worden gezet. Voor Basalton en andere betonnen glooiingelementen is in het handwerk het aantal vierkante meters ongeveer het dubbele, ook dankzij de inzet van mechanische hulpmiddelen bij de voorbereiding van de ondergrond. De werktijden langs de Noordzeekust zijn vaak getij-afhankelijk en kunnen per dag wisselen tussen 05:00 uur en 19:00 uur. Steenzetwerkzaamheden in het bovenrivierengebied hebben geen last van het getij, maar hebben wel met een wisselende waterstand te maken. In het benedenrivierengebied is zowel het getij als de waterstand van invloed op het werk.

Aanleg

Nadat het grondlichaam van het nieuwe dijklichaam is afgewerkt en verdicht, kan de glooiingbekleding worden aangebracht. Op de kleilaag wordt in de meeste gevallen eerst geotextiel aangebracht, en daarna wordt hier een filterlaag op geplaatst. Die filterlaag bestaat onder andere uit:
  • Breuksteen
  • Baksteenpuin
  • Fosforslakken
  • Mijnsteen
  • Silex
  • Staalslakken
  • Grind
De steenzetter plaatst de glooiingelementen loodrecht op de glooiing van de dijk. Bij het plaatsen van natuursteen moet hij rekening houden met onderlinge verschillen in hoogte en vorm. Om ervoor te zorgen dat de bovenzijde van de natuursteenglooiing vlak wordt, wordt de filterlaag voor elke afzonderlijke natuursteen plaatselijk verhoogd of verlaagd. Wanneer het bovenvlak van de steen veel oneffenheden heeft, kan de steenzetter met de kaphamer schilfers van de kop weghakken. De steenzetter zal steeds een steen moeten uitzoeken die goed past en die goede aansluitmogelijkheden heeft met de volgende, nog te plaatsen stenen. De beweging om de zware natuurstenen te plaatsen wordt in de loop van de tijd een behendigheid; hij bestaat onder meer uit het rollen en kantelen van de stenen.

Nieuwe glooiingen worden tegenwoordig vaak bezet met betonnen elementen zoals:
  • Basalton®, een samenstel van zes- tot negenkantige betonnen zuilen
  • Zogenaamde Hydroblocks® en pit-polygoonzuilen
  • Betonblokken
Deze in de fabriek gemaakte betonnen elementen voor glooiingen worden bij nieuw werk vooral mechanisch gezet. Toch is ook hier vaak zo’n 5 procent handwerk nodig voor de bochten, overgangsconstructies, opsluitingen en trappen.

Herstel

Als er sprake is van herstelwerkzaamheden aan glooiingen (onderhoud en reparatie), moeten eerst de aanwezige glooiingelementen worden losgewrikt en verwijderd. Hierbij wordt meestal gebruikgemaakt van een hydraulische kraan. Na het aanvullen en egaliseren of eventueel aanbrengen van een nieuwe filterlaag of filterconstructie, begint men met het herzetten. Eerst wordt het uitkomende natuursteen, de basaltzuilen of betonnen elementen van aangroeiing en dergelijke ontdaan, en daarna wordt het door de steenzetter handmatig in verband herzet.

Werkomstandigheden

Het werk vindt in de buitenlucht plaats. De werkvloer bevindt zich bijna altijd op een hellend vlak, behalve op de buitenberm van de dijk, die redelijk vlak ligt (1:15 à 1:20). De hellingshoek van de glooiingen kan variëren van 15º (1:4) tot 45º (1:1). De steenzetter werkt op zeer wisselende ondergrond, qua hellingshoek, maar ook qua stabiliteit en effenheid. Soms moet materiaal met de hand over wisselende afstanden over moeilijk begaanbaar terrein worden verzet om bij de werkplek te komen. Hierbij wordt zo veel mogelijk gebruikgemaakt van een hydraulische kraan of kruiwagen.

Fysieke belasting

Bij handmatig zetten is de fysieke belasting van de steenzetter zeer hoog. Dat komt vooral door het gewicht en de slechte hanteerbaarheid van de zuilen, de oneffen en hellende ondergrond en het hoge werktempo. De zuilen van basalt wegen tussen de 10 en 150 kilogram, het gewicht van een basaltonzuil varieert van 25 tot 90 kilogram. De zwaardere stenen worden door rollen en kantelen op hun plaats gemanoeuvreerd. In een karakteristieke voorovergebogen houding worden de zuilen gezet. De steenzetter werkt altijd van beneden naar boven, met de rug naar de helling toe. De aanvoer van zuilen en ander materiaal wordt veelal machinaal gedaan, maar soms doet de steenzetter dit zelf. Een goed opgeleide steenzetter rolt en kantelt de steen tot op de plaats waar deze moet worden gezet. Daarna gaat hij recht voor zijn werk staan met zijn voeten in de goede positie. Ten slotte zet hij de steen op zijn plaats. Op deze manier is de fysieke belasting het geringst. Het tillen van de steen met gedraaid bekken en in gebogen houding leidt tot een (te) grote fysieke belasting. Het aantal zuilen dat per dag wordt geplaatst, is bij basalton groter dan bij basalt. Dit komt door de standaard hoogte van de basaltonzuilen. Gemiddeld worden per dag 300 tot 350 basaltzuilen gezet, voor basaltonzuilen is dat ongeveer het dubbele. Ook wordt gebruikgemaakt van het mechanisch zetten van basalton en ander betonnen glooiingelementen. Met behulp van een hydraulische kraan, waar een klem op gemonteerd is, worden de pakketten betonzuilen geplaatst. De steenzetter helpt hierbij, maar de fysieke belasting is daarbij gering.

Werkstress

Tijdsdruk komt over het algemeen weinig voor, behalve bij spoedreparaties na stormschade. Onregelmatige uren komen soms voor, met name door de waterstand en weersomstandigheden. Door het pionierskarakter van het werk van de steenzetter werken zij vaak in groepjes van 2 tot 5 steenzetters, min of meer geïsoleerd van de bewoonde wereld. Soms worden ze bijgestaan door een hydraulische kraan met machinist.

Maatregelen en oplossingen

Het mechaniseren van het steenzetten door de inzet van een hydraulische kraan, waar een klem op gemonteerd is, vermindert de fysieke belasting enorm. Op niet te steile taluds kan deze methode goed worden toegepast. Herstelwerkzaamheden worden tegenwoordig, waar mogelijk, steeds meer uitgevoerd met een hydraulische kraan. Het verwijderen van slechte (delen van) natuursteen kan met de inzet van deze mechanische hulpmiddelen eenvoudiger, sneller en met een veel geringere fysieke belasting.

Het gereedschap van de steenzetter bestaat van oudsher uit:

  • Een stootijzer: dit wordt gebruikt voor het op hoogte zetten van het element door middel van stoten of dompen.
  • Een kaphamer: deze wordt gebruikt om de kop van de steen te bewerken.
  • Een harkje of een zogenoemd hakje: dit wordt gebruikt om de filterlaag op hoogte te schrapen.